(R)EVOLUTION: Veerkracht in tijden van Covid

Een project van Science Gallery Rotterdam

Verantwoording
Het wetenschappelijk onderzoek van het Erasmus MC Universitair Medisch Centrum Rotterdam is zeer breed en beslaat het continuüm van fundamenteel biomedisch onderzoek tot klinisch onderzoek en maatschappelijke gezondheidszorg. De Corona/Covid-19 crisis heeft in dit gehele spectrum geleid tot nieuw onderzoek: van de identificatie en RNA profilering van dit specifieke coronavirus en de mogelijkheid om dit met testen aan te tonen, tot klinisch onderzoek naar de diagnose, het beloop en het herstel van een geheel nieuwe ziekte, die verschilt van alles wat artsen eerder gezien hebben; en de maatschappelijke implicaties van het voorspellen van pieken, plateau’s en dalen en de beleidsadviezen die daarbij horen, zoals testen, social distance, lock-down, etc. Daarnaast zijn er onderzoekers die aandacht besteden aan de sociale gevolgen: wat zijn de gevolgen van de pandemie en de maatregelen voor diverse groepen in de samenleving, zoals jongeren, ouderen, mensen met een verschillende sociaaleconomische status, mensen met een ziekte of functiebeperking. Op het terrein van sociale wetenschapper wordt ook samengewerkt met onderzoekers van andere faculteiten van de Erasmus Universiteit Rotterdam, om de maatschappelijke gevolgen in beeld te brengen. Dan zijn er nog de onderzoekers die heel toekomstgericht onderzoek doen, bijvoorbeeld naar de vragen of we op basis van het DNA profiel van mensen kunnen voorspellen of zij het risico lopen om ernstig ziek te worden van Covid-19 of ernstige bijwerkingen te krijgen van één van de vaccins, wat persoonlijk gerichte preventie en behandeling mogelijk kan maken. Bij de totstandkoming van de tentoonstelling heeft het team van Science Gallery Rotterdam ernaar gestreefd dit gehele spectrum van wetenschappelijk onderzoek en daarmee de inspanningen van alle onderzoekers tot hun recht te laten komen.

De tentoonstelling ‘REVOLUTION: Veerkracht in tijden van Covid’ neemt het algemene publiek mee in het wetenschappelijke en maatschappelijke verhaal van de coronacrisis. Nieuwe besmettelijke ziekten hebben hun oorsprong in de dierenwereld, waarmee de verhouding van mens en natuur nog eens duidelijk wordt. Wetenschappelijk onderzoek is van vitaal belang voor de samenleving om onze kwaliteit van leven te behouden en verbeteren. Wetenschap kan echter niet op zichzelf staan, maar is onderdeel van de samenleving. Interactie met maatschappelijke stakeholders is belangrijk om de resultaten van onderzoek te laten landen, maar ook om de wetenschap te voeden met de ideeën, verwachtingen en zorgen van mensen. De tentoonstelling is het verslag van een dialoog tussen Rotterdamse jongeren, kunstenaars en wetenschappelijk onderzoekers en biedt bezoekers de ruimte om dit gesprek voort te zetten, o.a. tijdens rondleidingen en events.

Wild card
De impact van de Covid-crisis is groot. Een mutatie in het RNA van een virus op microscopisch kleine schaal heeft de wetenschap, de gezondheidszorg, de samenleving en de economie op zijn kop gezet. De sociaaleconomische gevolgen zijn enorm. Wereldwijd zijn volgens voorzichtige schattingen meer dan 200 miljoen mensen ziek geworden en meer dan 4 miljoen mensen overleden aan Covid-19: een woord dat we twee jaar geleden nog eens niet kenden en dat staat voor ‘Coronavirus-disease-of-2019’. De economie en ons sociale leven zijn ontwricht, met dramatische gevolgen.

Plotseling staat wetenschap midden in de aandacht. Virologen, immunologen, epidemiologen en artsen schuiven aan bij talkshows en leveren continu informatie voor liveblogs van media die de pandemie van uur tot uur verslaan. Daaruit blijkt dat virologen al jaren waarschuwen voor het risico van zoönose, waarbij een ziektekiem, zoals een virus of een bacterie, uit de dierenwereld overspringt naar de mens. Als dit een virus of bacterie is die ook van mens op mens overdraagbaar is, ontstaat een nieuwe besmettelijke ziekte. De manier waarop we met dieren omgaan in de landbouw, de voedselindustrie en in het wild, in combinatie met ons reisgedrag, internationaal goederenverkeer en klimaatverandering creëert de kans dat zo’n nieuwe ziekte in rap tempo uitgroeit tot een pandemie.

Naarmate de gevolgen van Covid-19 breder in de maatschappij voelbaar worden, verbreedt ook de wetenschappelijke aandacht. Vanuit de sociale wetenschappen wijzen economen, sociologen en psychologen op de urgentie van hun bijdrage aan het crisismanagement. Vanuit de humanities (geesteswetenschappen) voorzien historici, ethici en filosofen de crisis van context.

Ook voor Science Gallery Rotterdam schopt de Covid-crisis de plannen in de war. De opening van (UN)REAL, de eerste tentoonstelling deze nieuwe ruimte in het Erasmus MC was gepland in april 2020. Maar half maart kondigt het kabinet de intelligente lockdown af. De kunstwerken zijn dan al gemaakt en onderweg. De tentoonstelling gaat door in een sfeer die met recht ‘unreal’ mag heten. Terwijl musea hun deuren noodgedwongen sluiten, vormt (UN)REAL in De Passage van het Erasmus MC regelmatig het decor van interviews met leden van het Outbreak Management Team (OMT) en werkbezoeken door ministers en de koning. Al hebben die weinig oog voor de tentoonstelling. Met microrondleidingen door studenten tijdens het weekend, online events en virtuele schoolexcursies weet Science Gallery toch bijna 10.000 bezoekers te trekken.

Het bestuur van Science Gallery Rotterdam twijfelt in het najaar 2020 over het besluit voor een nieuw project. Heeft het wel zin? Een science gallery project start immers met ontmoetingen tussen jongeren, wetenschappers en kunstenaars. Samen verkennen zij wetenschappelijke onderwerpen en stellen ze daarbij vragen vanuit maatschappelijke en artistieke invalshoeken. Dat proces van co-creatie levert de essentie van de uiteindelijke tentoonstelling. Maar kunnen die ontmoetingen tijdens de lockdown wel plaatsvinden? Als echter steeds duidelijker wordt dat juist jongeren kwetsbaar zijn in de crisis, is de keuze gemaakt. Science Gallery Rotterdam start een nieuw project dat vertrekt vanuit het Corona/Covid-19 onderzoek van het Erasmus MC.

Twee praktische overwegingen zijn bepalend voor het project: Vanwege de reisbeperkingen gaat Science Gallery Rotterdam op zoek naar Rotterdamse kunstenaars met de kwaliteit om te werken op een internationaal platform; De workshops waarin wetenschappers, kunstenaars en jongeren elkaar ontmoeten en samenwerken vinden online plaats, in elk geval zolang de crisismaatregelen dit voorschrijven.

Co-creatie
Als het project met de werktitel ‘Virussen verslaan’ in januari ‘21 van start gaat, is de coronacrisis alom voelbaar. De avondklok is van kracht en jongeren kunnen al maanden niet naar school of college. Noodgedwongen zitten zij thuis, af en toe lees je in krantenberichten dat ze de regels overtreden. Op pijnlijke wijze is duidelijk geworden hoe fundamenteel onderzoek naar virussen, RNA en afweermechanismen van directe betekenis is voor de samenleving en ons dagelijks leven. En hoewel wetenschap onmisbaar is gebleken in het duiden en beheersen van de crisis, is ook duidelijk dat het doormaken en bedwingen van de crisis een collectieve maatschappelijke inspanning is.

De eerste fase van het project (januari – juni) is die van co-creatie, waarin Science Gallery Rotterdam een serie masterclasses en workshops organiseert waar jongeren uit Rotterdam, wetenschappelijk onderzoekers, kunstenaars en ontwerpers thema’s uit het onderzoek bespreken en van context voorzien. De resultaten vormen de basis voor de tentoonstelling gepland in het najaar 2021 (september – december). Er vinden vier masterclasses met aansluitende workshops plaats:

  • Woorden en Daden met IC-arts Diederik Gommers en spoken word artist Elten Kiene

  • Mensen zijn ook dieren met viroloog Marion Koopmans en beeldend kunstenaar Iwan Smit

  • Wie ben jij online? met neuropsycholoog Eveline Crone en kunstenaars Ellie Uyttenbroek & Ari Versluis

  • 1,5 m. steden met architect en stedenbouwkundige Dick van Gameren en grafisch ontwerper Monice Janson

Deze online ontmoetingen weten niet alleen jongeren, maar ook een volwassen het publiek te boeien. De vraag- en antwoordsessies en de workshops voor jongeren na afloop leveren ideeën voor de tentoonstelling op. Een paar voorbeelden:

  • De werktitel ‘Virussen verslaan’ werd ervaren als te eenzijdig bedacht vanuit de wetenschap;

  • Het one health model waarmee de wetenschap kijkt naar het ontstaan van nieuwe virusziekten, sluit aan bij holistische, narratieve en mythologische motieven in de kunst;

  • De coronacrisis heeft grote mentale impact op jongeren, maar maakt ook veerkracht los die kan helpen bij het maken van de tentoonstelling;

  • Hoewel de gevolgen van de crisis voor iedereen verschillend zijn, is er ook een enorme collectieve beleving, die in Nederland waarschijnlijk sinds de tweede wereldoorlog niet meer is voorgekomen;

  • De crisis zal in de toekomst blijvende sporen nalaten in de inrichting van de openbare ruimte door stedenbouw, architectuur en kunst.

De resultaten zijn uitgewerkt door een focusgroep van jongeren, wetenschappers en kunstenaars. Dit heeft onder meer geleid tot de definitieve titelbeschrijving van de tentoonstelling:

‘(R)EVOLUTION: Veerkracht in tijden van Covid’

Nieuwe virussen bereiken ons via de dierenwereld. Dat is evolutie. Mensen bedenken manieren om er mee om te gaan. Soms is dat radicale verandering. Jongeren, wetenschappers en kunstenaars ontwikkelen samen veerkracht.

Tentoonstellingsconcept
Naar aanleiding van de ontstane dialoog zijn de kunstenaars die hebben deelgenomen aan de serie, uitgenodigd om een bijdrage te leveren aan de tentoonstelling. Iwan Smit maakt twee werken voor de tentoonstelling, waaronder het campagnebeeld, waarbij hij zich laat inspireren door one health en de zorgende mens; Ellie Uyttenbroek en Ari Versluis, wereldberoemd van de serie Exactitudes, waarin zij straatstijlen documenteren, organiseren vier follow up workshops met jongeren en wetenschappers, die leiden tot een geheel nieuw kunstwerk: ‘The Other Me’. In typografische beelden plaatst Monice Janson wetenschappelijke tegenover persoonlijke uitspraken van onderzoekers van het Erasmus MC. De wetenschappers representeren het continuüm van fundamenteel, klinisch, maatschappelijk en interdisciplinair onderzoek: Marion Koopmans, André Uitterlinden, Diederik Gommers, Luc Coffeng en Dick van Gameren.

Deze sleutelwerken bepalen mede het totaalconcept van de tentoonstelling. De werken ‘in your face’, uitgevoerd in eigentijdse media zoals projecties, stickers en inflatables. Ze zijn groot en nadrukkelijk aanwezig in de publieke ruimte, waardoor ze bezoekers nauwelijks kunnen ontgaan. Tegelijkertijd nemen ze nauwelijks ruimte in waardoor ze de looproutes van de 1,5 meter samenleving niet blokkeren. Zo heeft de keuze voor de kunstenaars geleid tot typisch Rotterdamse kunstwerken: streetwise, monumentaal en met een toekomstgerichte blik. Passend in de traditie van monumentale kunstenaars die de stad na de oorlog tijdens de wederopbouw hebben vormgegeven.

Uitwerking
Tijdens de masterclass en workshop ‘Wie ben jij online?’ met neuropsycholoog Eveline Crone en kunstenaars Ellie Uyttenbroek en Ari Versluis ontstaat het idee voor ‘The Other Me’. In een serie van vier workshops onderzoeken jongeren, wetenschappers en kunstenaars hoe online cultuur van invloed is op de identiteit van jongeren. Online cultuur bloeide al voor corona, met populaire social media, zoals Instagram en TikTok, maar werd tijdens de crisis voor veel jongeren een kwestie van overleven en het zo goed en kwaad mogelijk voortzetten van het dagelijks leven, via online lessen en events, livestreams, games, etc.

Aan de workshops neemt een kerngroep van twaalf jongeren van 17 tot 21 jaar deel. Elke van hen vormt een ‘bubble’, een groep van andere jongeren, om zich heen. Elke bubble verzamelt en creërt beelden die iets zeggen over de beleving van hun identiteit tijdens corona. Vast onderdeel van elke workshop is een presentatie door een wetenschappelijk onderzoeker over onderwerpen die variëren van virologie en genetica tot psychologie. Ellie en Ari, in samenwerking met interaction designers van bureau Rnul, begeleiden de jongeren in het maken van een door algoritmen aangestuurd dynamisch digitaal kunstwerk dat met beamers wordt geprojecteerd in de tentoonstelling.

Met de Willem de Kooning Academie organiseert Science Gallery Rotterdam een co-creatie project waarin 60 eerstejaars studenten Transformation Design een week lang presentaties volgen van Erasmus MC wetenschappers en internationale kunstenaars. Via het Studium Generale programma van de academie zijn deze presentaties te volgen voor alle studenten. De studenten Transformation Design werken daarna twee maanden lang aan een project op het snijvlak van wetenschap, kunst en maatschappelijke beleving, waarbij ze tussentijds nog een aantal keer de wetenschappers ontmoeten. Het resultaat bestaat uit 16 presentaties door de studenten. Vier van de beste presentaties zijn videoproducties die in de tentoonstelling te zien zijn. De kwaliteit van deze videoproducties is zo hoog dat ze in augustus ‘in première’ zijn gegaan tijdens de tijdens de Pleinbioscoop Rotterdam, waarbij de studenten live een toelichting hebben gegeven op het project.

Het Studium Generale programma geproduceerd door Science Gallery Rotterdam en WdKA:

  • ‘Zoönosis / Pandemic Prevention’ met viroloog Ron Fouchier, internist-infectioloog Bart Rijnders, en beeldend kunstenaar Isaac Monté

  • ‘New dynamics in healthcare’ met onderzoeker Maatschappelijke gezondheidszorg Juanita Haagsma, klinisch fysicus en audioloog Jantien Vroegop en beeldend kunstenaar Anna Dumitriu.

  • ‘Trust in Science’ met wetenschapsjournalist Jop de Vrieze en beeldend kunstenaar Tuur van Balen.

  • ‘Future Perspectives’ met epidemioloog Luc Coffeng, geneticus André Uitterlinden en beeldend kunstenaar Agnieszka Wolodzko.

In het voorjaar opende in Science Gallery Bengaluru, India, de tentoonstelling CONTAGION met bijdragen vanuit de wetenschap, kunst en jongeren over besmettelijke ziekten. Gezien de thematische raakvlakken is een selectie gemaakt van twee kunstwerken die door Science Gallery Rotterdam zullen worden overgenomen in de tentoonstelling (R)EVOLUTION: Veerkracht in tijden van Covid. Dit zijn werken van de Britse kunstenaar Robert Good en de Duitse kunstenaar Basse Stittgen. Robert Good onderzoekt hoe ons begrip van basale concepten zoals, wetenschap, maar ook winkelen, radicaal op hun kop worden gezet door ingrijpende gebeurtenissen. Basse Stittgen vestigt de aandacht op het stigma dat kleeft aan besmettelijke ziekten en dat leidt tot uitsluiting en discriminatie. Deze kunstwerken voegen extra reflectie toe aan de tentoonstelling (R)EVOLUTION.

Twee presentaties in (R)EVOLUTION, Veerkracht in tijden van Covid, maakten eerder deel uit van de tentoonstelling H5N1 – De evolutie van een griepvirus, die het Erasmus MC organiseerde in samenwerking met het naastgelegen Natuurhistorisch Museum Rotterdam ter gelegenheid van het Darwinjaar 2009. Dit zijn een vlucht brandganzen die het vogelvrije en grensoverschrijdende risico van nieuwe infectieziekten verbeelden en het werk ‘Evolution’, een videowerk van de kunstenaar Charles Sandison in de kunstcollectie van het Erasmus MC, dat een vaste plek heeft in het liftportaal van het Na-gebouw.

Het laatste werk dat aan de tentoonstelling (R)EVOLUTION is toegevoegd, past eveneens geheel in de benadering van Science Gallery. Naar aanleiding van een oproep voor plannen van jongeren door de Gemeente Rotterdam, heeft een groep Rotterdamse jongeren het voorstel ingediend om tijdens de zomermaanden workshops voor jongeren te organiseren. Zij worden uitgenodigd om te praten over hun ervaring tijdens de coronacrisis en deze ervaringen vast te leggen op tegeltjes, waarmee een tijdsdocument ontstaat. De Rotterdamse beeldend kunstenaar Quinda Verheul is gevraagd om dit proces te begeleiden en uit te werken in een installatie. Op verzoek van de merkalliantie Rotterdam Make It Happen!, waarin Rotterdamse organisaties samenwerken aan citymarketing, is het kunstwerk opgenomen in de tentoonstelling.